آیةالله شیخ محسن* حرم پناهی(قدس سره) از افاضل علما و مدرسان بزرگوار حوزه علمیه قم است كه در سحرگاه دوشنبه، هشتم شعبان 1347 ق. در قم و در بیت علم و فقاهت چشم به جهان گشود.(1) وی در دامان مادری پكدامن كه خود تربیت شده بیت علم و فقاهت بود تربیت شد.

مادر ارجمند ایشان، دختر آیةالله سید صادق روحانی قمی(قدس سره) و بانویی پارسا و عفیفه بود؛ كه در عصر خود، الگویی نیكو از زن مسلمان برای سایر بانوان به شمار می رفت. شیخ محسن حرم پناهی می گوید: مسؤولیت خطیر تربیت، به طور عمده بر عهده والده ماجده ام بود و حتی بر جزئیات رفتار من هم نظارت دقیق داشت.

ایشان نقل می كند كه به یاد دارم روزی در همان ایام بچگی به قبرستانی

صفحه 172

رفته بودم. در كنار قبرستان، باغی بود كه تكه چوبی خشكیده از درختان آن به داخل قبرستان افتاده بود. من به رسم كودكی، آن را برداشتم و راهی منزل شدم. وقتی داخل منزل شدم همین كه مادرم چوب را در دستم دید، از من پرسید: این چوب را از كجا آورده ای! من جریان را تعریف كردم. ایشان گفتند: مادرجان! تو كه نمی دانی آیا صاحب آن باغ راضی است یا نه، و اگر راضی نباشد تو در روز قیامت چه جوابی در پیشگاه خدا خواهی داشت. این كلام آن قدر در وجودم تأثیر گذاشت كه من، آن شب تا صبح نخوابیدم و گریه كردم تا اینكه صبح شود و صاحب باغ را راضی كنم و سرانجام صبح رفتم و صاحب باغ را راضی كردم.
خاندان

پدر شیخ محسن، آیةالله مهدی حرم پناهی، عالمی زاهد و مورد توجه خواص و بزرگان علما بود. ایشان فرزند مرحوم آیةالله حاج ملا آقاحسن مجتهد قمی(قدس سره) است. وی در دهم شعبان 1319 ق. در قم متولد شد. او ادبیات و سطوح را از پدر بزرگوار خود و شیخ ابوالقاسم كبیر، فراگرفت و خارج فقه و اصول را در محضر آیةالله شیخ عبدالكریم حایری(قدس سره) تحصیل نمود. وی مقداری از درس خارج را هم از محضر آیةالله سید ابوالحسن اصفهانی استفاده نمود. او در 27 سالگی به درجه بلند اجتهاد نائل شد.(2)

مرحوم آقای بُدلا می فرمودند كه آیةالله آقای حاج شیخ مهدی، در میان علما تنها كسی بود كه آقای بروجردی(قدس سره) به مقام علمی و معنوی ایشان احترام خاصی قائل بودند. اما با تمامی این تفاصیل وی از توجه به ظواهر دنیا و تعلق به آن به طور كلی پرهیز داشت. از حالات معنوی و اخلاص و ارادت ایشان نسبت به

صفحه 173

اهل بیت عصمت(ع) حكایات متعددی نقل شده كه به چند نمونه اشاره می شود.

1 - ارادت و اخلاص ایشان نسبت به امامان معصوم(ع) به حدی بود كه هرگاه به زیارت بی بی فاطمه معصومه(س) مشرف می شد، هنگام ورود به حرم مطهر، بدون توجه به موقعیت ممتازی كه كه در شهر قم داشت آستانه پایین پای زائران را می بوسید.

بعد از جریان هتك حرمت رضاخان نسبت به حرم مطهر و علما، ایشان هرگز به داخل حرم نرفت و می گفت: من از حضرت معصومه(س) خجالت می كشم.

2 - از خصوصیات اخلاقی ایشان، احترام خاص به امامزادگان و سادات بود به طوری كه آیةالله حرم پناهی می گفت: پدرم حاج آقا مهدی، مبتلا به تراخم چشم بود به طوری كه اگر عود می كرد، تا مدتی چشم درد داشت. در تابستان، برای رسیدگی به كشاورزی، به مجیدآباد، از روستاهای قم رفته بود و در منزل یكی از اهالی، به نام سید محمود عطار سكونت داشت. یك روز كه می خواست استراحت كند، درد چشم شروع شد. پدرم گفت: تابستان است و هوا گرم و دسترسی به طبیب و دارو مشكل است، اگر این درد ادامه پیدا كند اذیت بسیاری می بینم. من در فكر بودم كه ناگهان چشمم افتاد به شال سبزی كه متعلق به آقا سید محمود بود و بر میخ داخل اتاق آویخته شده بود. در این هنگام توسلی پیدكردم و عرض كردم یا رسول الله(ص) این شال سبز منتسب به شما است و من نیز این شال را به نیت شفا، روی چشمانم قرار می دهم؛ شما عنایتی بفرمایید. بلند شدم و شال را به چشمانم كشیدم و فی الفور ناراحتی و درد چشم بر طرف شد.

صفحه 174

ایشان در سال 1330 ش. وفات نمود و تشییع جنازه باشكوهی از پیكر مطهرشان انجام شد. آیةالله بروجردی بر پیكر مطهر ایشان نماز خواند. وفات ایشان ضایعه بزرگی برای مردم به ویژه حوزه علمیه بود، به نحوی كه یكی از امامان جماعت قم به نام شیخ ولی می گوید: من در شب وفات ایشان، در عالم رؤیا دیدم كوچه كنار حرم مطهر حضرت معصومه(س) یك باره تاریك شد. صبح بعد از نماز صبح با عجله به منزل آقای بروجردی رفتم و از خدمتكار جویای احوال آقا شدم. وی گفت حال آقا خوب است و مرا نزد آقا برد. وقتی خدمت ایشان رسیدم و جریان رؤیا را گفتم، ایشان فرمود: خیال می كنم آقای حاج شیخ مهدی حرم پناهی از دنیا رفته باشد و خدمتكار را فرستادند و فرمودند: خودم هم خواهم آمد.
حاج ملا آقا حسن مجتهد قمی

جدّ آیةالله حرم پناهی حاج ملا آقا حسن مجتهد قمی، فرزند حاج ملا آقا حسین مجتهد(قدس سره) است. ایشان در سال 1280 ق. در شهر مقدس قم دیده به جهان گشود. وی بعد از گذراندن تحصیلات ابتدایی (صرف، منطق، معانی و بیان) همچنین دروس سطح حوزه، با راهنمایی پدرشان برای كسب فیض از محضر آیةالله حاج ملا علی كنی عازم شهر ری شد. وی چند سال در جوار بارگاه ملكوتی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از وجود پربركت آن عالم ربّانی بهره كافی برد. او پس از آن برای بهره مند شدن از بركات و عنایات خاصه مولی الموحدین امیرالمؤمنین(ع) و نیز استفاده از استادان فقهی و اصولی، به نجف اشرف هجرت نمود و سالیان متمادی در آنجا به تحصیل و تدریس

صفحه 175

پرداخت.

وی بعد از ارتحال پدرش و بعد از بازگشت به قم، مورد استقبال عموم مردم، بزرگان و عالمان شهر قرار گرفت و با توجه به مقام علمی و معنوی اش تمامی مناصب و وظایف پدر بزرگوارش؛ اعم از قضاوت، افتاء، تدریس و اشراف بر تولیت آستانه مقدسه به ایشان واگذار شد. ایشان به حق از اداره این امور خطیر به خوبی برآمد به طوری كه طولی نكشید، داستان قضاوت های شگفت انگیز ایشان، زبانزد خاص و عام شد كه در اینجا به یك نمونه از آنها اشاره می كنیم.

شیخ محسن حرم پناهی نقل می كند: روزی دو نفر برای حل خصومت، نزد حاج ملا آقا حسن آمدند. یكی از آن دو مرد، روغن فروشی از اهالی كرمانشاه بود و دیگری، یكی از كسبه شهر. مرد كرمانشاهی ادّعا می كرد كه من 20 حلب روغن به این شخص فروخته ام در حالی كه پول 18 حلب را به من داده است. مرد كاسب انكار می كرد و می گفت او فقط 18 حلب به من داده و پولش را هم گرفته است. طبق قاعده ایشان شخص منكر را قسم و قضیه را فیصله دادند. حاج ملا آقا حسن بعد از چندی با مرد كاسب برخورد كرد و از او سؤال نمود كه دو حلب روغن را تنها می خواهی بخوری! مرد كاسب كه دست پاچه شده بود و گمان می كرد آقا از واقع خبر دار شده و حالا مطالبه سهم خود را می كند؛ در جواب گفت:

یكی از دو حلب را نزد شما می فرستم و با شما تقسیم می كنم و همین كار را هم كرد. آقا، مرد كرمانشاهی را احضار كرد و حلب روغن را به او تحویل داد و سپس خدمتكار خود را نزد كاسب فرستاد و پیغام داد كه آقا می گوید آن یك حلب را هم نزد ما بفرست و با این شگرد، حق را به صاحبش برگرداند.

وفات ایشان در جمادی الثانی سال 1347 ق. اتفاق افتاد و پیكرش پس از

صفحه 176

تشییع باشكوهی در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) در جوار مرقد پدر بزرگوارش به خك سپرده شد. رضوان الله تبارك و تعالی علیه!
ملا آقا حسن مجتهدی

جدّ بزرگ شیخ محسن حرم پناهی آیةالله ملا آقا حسین مجتهد قمی است. حاج ملا آقا حسین، از نوادگان ملا محمد كبیر و از شاگردان برجسته صاحب جواهر و شیخ مرتضی انصاری است. وی حدود یازده سال در درس شیخ انصاری و 6 سال در درس صاحب جواهر شركت كرد و در مجموع 17 سال از محضر این بزرگواران كسب فیض نمود. هوش و زكاوت ایشان به حدّی بود كه خودش می گفت: اگر تمامی كتاب های فقه شسته شود، من تمام ابواب فقه، از طهارت تا دیات را در سینه دارم. این ادعایی است كه غیر از ایشان، فقط از كاشف الغطا سراغ داریم. میرزای فیض می گوید: ملا آقا حسین، عالمی است قدس نهاد كه زهد در نهاد او عجین و قدس در ذات او دفین است. وی مقدمات و سطح را در محضر سید اسماعیل كه از شاگردان میرزای قمی بود، تكمیل نمود و به درس شیخ انصاری و صاحب جواهر شتافت. وی به درجه اجتهاد دست یافت و پس از آن به وطن خویش بازگشت و حكومت شرعیّه قم به ایشان واگذار شد.(3) كرسی قضاوت نیز به ایشان سپرده شد كه عموم مردم در نزاع ها به ایشان مراجعه می كردند.

وی امام جماعت مسجد بالاسر در حرم مطهر حضرت معصومه(س) متصدّی امور آستانه، قاضی و حكم شرع قم بود و با آن همه مشاغل، در امر عبادت و بندگی و ادای واجبات و مستحبّات بسیار كوشا بود.(4)

صفحه 177

از جمله قضاوت های ایشان این است كه روزی دو نفر قبل از شروع درس، نزد ایشان دعوایشان را مطرح می كنند و هریك ادعا می كند كه این شخص به من فلان مبلغ را بدهی دارد و اسمش مثلاً مشهدی حسن است. طرف دیگر دعوا می گوید: خیر، نه من به او بدهی دارم و نه اسم من مشهدی حسن است. ایشان می فرمایند كه حضور داشته باشید، تا جلسه درس تمام شود. در میان درس، بعضی از شاگردان، اشكالی مطرح می كنند كه در نتیجه، بین شاگردان، اختلاف می افتد و بحث علمی بالا می گیرد. در این بین، حاج ملا آقا حسین یكدفعه رو می كند به این دو نفر و صدا می زند مشهدی حسن! بلافاصله یكی از آن دو (منكر) بدون اختیار جواب می دهد: بله آقا! و او به سرعت می گوید بدهی این شخص را بده! او هم شرمنده می گوید، چشم آقا، بدین طریق از او اقرار می گیرد.

وفات ایشان در سال 1327 ق. در حدود صد سالگی اتفاق افتاد و در صحن بزرگ حرم مطهر، در قسمت شمال شرقی، مقابل مقبره شیخ فضل الله نوری دفن شد كه هم كنون با سنگ سفید برجسته ای كه روی آن قرار دارد شناخته می شود. شیخ محسن حرم پناهی می گفت: آیةالله اركی(قدس سره) برای من نقل كرد در همین مكان كه قبر حاج ملا آقا حسین هست، بقعه ای بود و در آن قبر ملا محمد كبیر، جدّ بزرگ شما قرار داشت. مرحوم حاج ملا آقا حسین در این بقعه، چهل سال نماز شب می خواند و وصیت كرد كه مرا در قبر ملا محمد كبیر دفن كنید. بعد از فوت ایشان وقتی قبر را می شكافند در كمال تعجب می بینند كه جسد مرحوم ملامحمد كبیر بعد از گذشت 300 سال هنوز صحیح و سالم است و حتی رنگ حنای محاسن ایشان هم تغییر نكرده. 30 سال بعد از این واقعه وقتی خواستند جسد آیةالله حاج ملا آقا حسن را طبق وصیت در قبر پدر دفن كنند،

صفحه 178

مشاهده می كنند كه جسد و حتی كفن حاج ملا آقا حسین، هنوز سالم است. آیةالله اركی در ادامه می افزاید جسد قطب راوندی هم، در هنگام تعمیر صحن مطهر - كه در اثر سیل خراب شده بود - نمایان شد و خودم دیدم كه جسد او سالم بود و من زانوی مبارك ایشان را بوسیدم.
ملا محمد كبیر

ملا محمد كبیر جد هشتم آیةالله حرم پناهی است. وی در كوه خضر به محضر حضرت بقیةالله الاعظم ارواحنا له الفدا، شرفیاب شد و سه حاجت از حضرت خواست كه حضرت به وی عطا فرمود و آن سه حاجت عبارت بودند از اینكه:

1 - دیوانه در نسل او به وجود نیاید.

2 - فرزندانش گدا و سائل به كف نشوند.

3 - فقیه و مجتهد از نسل وی نایاب نگردد.
تحصیلات

از آنجكه پدر شیخ محسن هرگونه مراجعه به رژیم طاغوت و رفتن به مدارس دولتی را حرام می دانست، وی تحصیلات ابتدایی؛ اعم از خواندن، نوشتن، قرائت قرآن و كتاب هایی نظیر گلستان سعدی، كلیله و دمنه و نصاب الصبیان را نزد برخی از عالمان و فضلای متدین سپری كرد. وی در حدود سال 1360 ق. شروع به تحصیلات حوزوی از قبیل صرف، نحو، معانی، بیان، منطق، هیأت و كلام نمود. او در فراگیری فلسفه از محضر استادانی چون علامه طباطبایی بهره ها

صفحه 179

برده و در علم رجال و درایه نیز تبحر ویژه ای پیدا كرد. او قوانین را نزد آیةالله بهاءالدینی فراگرفت و با شیخ احمد جنّتی هم مباحثه بود و مكاسب و رسائل را از محضر آیةالله طباطبایی (سلطانی) استفاده كرد. وی در زمینه فقه و اصول از سفره پرفیض فقیهان و استوانه های علمی عصر خود مانند آیات: سید حسین بروجردی و سید محمدتقی خوانساری، محقق داماد، سید محمد حجّت كوه كمره ای، سید محمدرضا گلپایگانی و شیخ محمدعلی اركی رضوان الله تعالی علیهم اجمعین بهره های وافر برد. او در عنفوان جوانی در سن 27 سالگی حائز مرتبه رفیع اجتهاد شد و مورد توجه و عنایت خاص استاد خود، آیةالله بروجردی(قدس سره) قرار گرفت. از ایشان برای تألیف دوره جامع احادیث الشیعه دعوت به عمل آمد.
تألیفات

آیةالله حرم پناهی صاحب آثار فراوانی است كه عبارتند از:

1 - سفینةالهداة فی شرح وسیلةالنجاة (دوره فقه، شرح وسیلةالنجاة مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی).

2 - جامع احادیث الشیعه كه تألیف بعضی از مجلاّت دوره جامع احادیث الشیعه را شامل می شود. (صلاة، مقدمات عبادات، و مقداری از كتاب حجّ و تمام كتاب ملابس و مسكن).

3 - حاشیه ای بر كفایة الاصول، آخوند خراسانی؛

4 - رساله ای در باب تقیّه و احكام آن؛

5 - رساله ای در قاعده لا ضرر؛

صفحه 180

6 - فوائد الرجالیه، (دوره كامل علم رجال) كه مقدمات چاپ آن فراهم شده است.

7. رساله ای در باب امامت، با سبك جدید؛

8 - رساله ای در شرح خطبه همام از نهج البلاغه؛

9 - رساله ای در تفسیر آیات الاحكام؛

10 - تصحیح دوره وسائل الشیعه، با همكاری مرحوم آیةالله ربّانی شیرازی، 16 جلد.
فعالیت ه

آیةالله حرم پناهی با شروع نهضت امام خمینی(قدس سره) از همان سال اوّل، برای انجام وظیفه الهی و انجام مسؤولیتی كه در پیشگاه الهی بر دوش خود احساس می كرد، به یاری وی شتافت و تا پیروزی انقلاب و پس از آن از هیچ تلاشی فروگذار نكرد.

فعالیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایشان قبل از انقلاب عبارتند از:

1 - تشكیل انجمن امر به معروف و نهی از منكر.

2 - تربیت و ساماندهی ده ها تن از جوانان، سالخوردگان و نوجوانان برای مبارزه با طاغوت.

3 - فرستادن طلاب علوم دینی به سراسر كشور و خارج، جهت تبلیغ.

4 - تشكیل صندوق قرض الحسنه.

5 - مسافرت به بعضی نقاط كشور به منظور سخنرانی و اقدامات دیگر كه تفصیلش بدین شرح است:

صفحه 181

پس از پیروزی انقلاب وی با حضور مستمر در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم كه خود از مؤسسان اصلی آن بود، همّت خود را همواره در جهت حفظ و دفاع از ارزش های اصیل نهضت كه همانا اعتلای كلمه توحید و احیای معارف و احكام مبین اسلام و تعظیم شعائر مذهب اهل بیت عصمت(ع) بود، مصروف داشت.

نكته حائز اهمیّت در مورد آیةالله حرم پناهی این است كه وی در طول سال های مبارزه و بعد از آن هیچ گاه وظیفه اصلی خود را كه تحقیق، تدریس، تصنیف و تربیت طلاب بود فراموش نكرد؛ به طوری كه حتی در آخرین روز عمر پربركت خود نیز در مدرسه فیضیّه به تدریس پرداخت. وی در روزهای تعطیل نیز طلاب را از علومی چون: تفسیر، اخلاق و اعتقادات بهره مند می نمود. وی در همین راستا، شاگردانی را جهت مناظره با سایر ملل و مذاهب اسلامی تربیت كرد.
ویژگی های اخلاقی

از ویژگی های اخلاقی و صفات بارز ایشان می توان به فروتنی، رعایت تقوای الهی به ویژه دقت در سخن گفتن، غیرت دینی، احترام ویژه به طلاب و سادات و صبر در برابر ناملایمات اشاره كرد.

وی در تربیت شاگرد بسیار مهارت داشت. او برای شاگردانش ارزش قائل بود؛ سؤالاتشان را دقیق گوش می داد و پاسخ می گفت.

ایشان در رعایت آداب و صفات اخلاقی، كم نظیر و با همه بسیار مهربان بود.

فرزند ایشان می گوید:

یك سال در آخرین جلسه درس در ماه شعبان، عرض كردیم، در آستانه

صفحه 182

ماه مبارك هستیم موعظه ای بفرمایید. ایشان سرش را پایین آورد و پس از لحظه ای سرش را بلند كرد و گفت: من همان مطلبی كه آیةالله بروجردی فرمودند، برایتان می گویم. ایشان قبل از ماه رمضان خطاب به طلاب فرمودند كه: ماه رمضان نزدیك است. شمإ؛ّّ آقایان می خواهید به تبلیغ بروید و این مردم نه پیغمبر و نه امامان(ع) هیچ كدام را ندیده اند، این مردم می خواهند دین را از شما یاد بگیرند، بكوشید دین را درست یاد بدهید. ظاهرتان را درست كنید كه اگر نتوانستند دین را یاد بگیرند و یا یاد دهید، حدّاقل دشمن درست نكنید. اگر ظاهر شما درست نباشد، مردم نه تنها از شما منزجر می شوند؛ بلكه از خدا، پیغمبر و امامان(ع) هم منزجر می شوند.

بعد ایشان فرمودند كه ظاهر بسیار مهم است، از ظاهرتان غفلت نكنید.

ارادت ایشان به اهل بیت(ع) به خصوص حضرت صاحب الزمان(ع) بسیار بالا بود و حضرت هم به ایشان عنایت داشتند. وی از اخلاص بالایی برخوردار بود.
فرزندان

آیةالله حرم پناهی در 27 سالگی با دختر آیةالله سید مرتضی قصیری خراسانی كه از عالمان و امامان جماعت معروف بازار تهران بود، ازدواج كرد. ثمره این ازدواج پنج فرزند؛ (سه پسر ودو دختر) است. فرزند ارشد ایشان، حجةالاسلام محمدمهدی حرم پناهی است كه در چند سال آخر عمر پدرش به جای وی در مسجد محمدیّه قم، به اقامه جماعت می پرداخت و هم كنون در

صفحه 183

حوزه علمیه حضور فعّال دارد.
وفات

آیةالله حاج شیخ حسن حرم پناهی(قدس سره) در اثر كسالتی كه داشت در تاریخ دوم مهرماه 1381 ش. مصادف با شانزدهم رجب 1423 ق. به دیار حضرت حق عزّوجل شتافت. پیكرش در چهارم مهرماه، طی مراسم باشكوهی از مسجد امام حسن عسكری(ع) به طرف حرم مطهر حضرت معصومه(س) تشییع شد. پیكر این عالم بزرگوار پس از ادای نماز به امامت آیةالله بهجت و پس از قرائت پیام تسلیت مقام معظم رهبری در میان حزن و اندوه مردم و بزرگان حوزه قم، در مسجد شهید مطهری (مسجد بالا سر) نزدیك محراب حرم مطهر، در قبری كه از طرف مقام معظم رهبری تهیه دیده شده بود به خك سپرده شد.

مجلس سوم ایشان از طرف مقام معظم رهبری در مسجد اعظم قم برگزار شد كه عدّه زیادی از مسؤولان و مردم یاد این عالم نستوه را گرامی داشتند.

خداوند عالمان، بزرگان، شهدا، امام بزرگوار و این عالم فرهیخته را با امامان معصوم(ع) محشور گرداند.
پی نوشت ها:

* فرزند مهدی فرزند حسن فرزند حسین حرم پناهی .

1 - گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 134، ش 84 .

2 - همان، ص 133، ش 83؛ آثارالحجّه، ص 77 .

3 - گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 137 .

4 - مردان علم در میدان عمل، ص 131 .

توجّه:

در پایان لازم به ذكر است كه خیلی از مطالب از زبان مرحوم آیةالله شیخ محسن حرم پناهی به نقل از فرزند بزرگوار ایشان نقل شده است.